مجموعهی «تصنیف در دورهی پهلوی اول» به راستی یک گنجینه است؛ گنجینهای برای طرح پرسشهای نو دربارهی تاریخ موسیقی ایران و بازاندیشی در بسیاری تصوراتی که دربارهی تاریخ موسیقی ایرانی در اذهان رسوب کرده است.
در این مجموعه، برای اولین بار نام و صدای برخی از خوانندگانی را میشنویم که در دوران یازده سالهی ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۷ فعالیت داشتهاند. در این میان بعضی آثار پرده از گرایشهایی ناشناخته برمیدارند که در زمان ضبط این آثار به نحوی زنده بودهاند؛ از جمله تصنیفی در چهارگاه با نام «یاد از آن شبی» که در بغداد ضبط شده که به قول نویسندهی متن دفترچه در آن از سازهای موسیقی مقامی عراقی (قانون و کمانچه) استفاده شده است. در کنار این تصنیف، به نظر میرسد که یکی دیگر از تصانیف هم وضعیت مشابهی دارد و آن هم تصنیف «در ملک ایران» (ضبط شده در استانبول) است. هرچند در دفترچه چیزی در این باره نوشته نشده، اما به نظر میرسد که در این تصنیف نیز صدای عود و کمانچه به گوش میرسد. فراموش نباید کرد که عود در آن سالها در موسیقی کلاسیک ایرانی تقریباً جایی نداشته است.
از دریچهی شنیدن این دو تصنیف میتوان به پندار رایج اما نادرست دیگری نیز نقب زد: جایگاه ساز کمانچه در موسیقی ایرانی. به استثنای این دو تصنیف، که به نظر میرسد تحتتأثیر سنتهای موسیقایی مکانهای ضبط خود بودهاند، در هیچیک از تصنیفهای این مجموعه از ساز کمانچه استفاده نشده و برعکس، ساز ویلون تقریباً در همهی آنها حاضر است. به عبارت دیگر، دستکم در سالهایی که هنوز نه گفتمان وزیری نفوذی قابل توجه در میان موسیقیدانان موسیقی کلاسیک ایرانی داشته و نه آنچه جریان موسیقی رادیویی مینامندش پا به عرصهی وجود گذاشته، نه کمانچه، که ویلون ساز اصلی کششی/آرشهای موسیقی ایرانی بوده است.
این مجموعه میتواند پرسشهای تاریخی دیگری را نیز به میان بکشاند؛ از جمله اینکه با توجه به شباهت بخشهایی از تصانیفی چون «شهره در شهر» (با صدای «نظامالدین خان») و «ای نوع بشر» با «به اصفهان رو» (همگی ساختهی علیاکبر شهنازی)، نیز شباهت بخشهایی از «ای زاهدان» ساختهی علینقی وزیری با قطعهای چون «ای ساربان» (با اجرای فرهنگ شریف و محمدرضا شجریان)، چگونه میتوان این آثار و آثار مشابه را با رویکردی بینامتنی مطالعه کرد؟ نیز، چه اتفاقی میافتد که قطعهای معروف چون «باد صبا» (حسامالسلطنه) تنها در مدتی کمتر از نیمقرن در دو اجرا (اجرای ع.شیبانی و شهنازی، و اجرای گروه پایور) تا این حد متفاوت میشوند؟ و اگر این تفاوتها در دورانی معاصر از حیات موسیقایی ما اینقدر چشمگیر است، با کدام اطمینان روایتهای متکی به حافظهی بسیاری انتقالدهندگان سنتهای قاجاری را پذیرفتهایم؟
برای خرید و دانلود آلبوم تصنیف در دورهی پهلوی اول به وبسایت بیپتونز مراجعه کنید.
30 مهر 1398