واپس‌گرایی غیرردیفی نویسنده: کامیار صلواتی

محافظه‌کاری و انفعال همواره معنا و دلالت‌های یکسانی ندارد. روزگاری بازگشت به نشانه‌های هنری دوران باستان نشان از جسارت و نوآیینی داشت؛ اما تنها چند قرن بعد همین بازگشت نشانی از واپس‌گرایی و انفعال بود. به همین‌ترتیب، روزی عمل آگاهانه‌ی وزیری و پیروانش سازنده‌ی امکاناتی بود برای آفریدن جهانی نو و کنار زدن مناسبات پیشین، اما آیا امروز همان نگاه و خوانش، آورده‌ای برای موسیقی ایرانی دارد؟

در شرایط کنونی موسیقی کلاسیک ایرانی، دیگر نمی‌توان از یک مدلِ مرجع سخن گفت و میزان جسارت یک اثر موسیقایی را –فارغ از معنای مثبت یا منفی‌اش- با سنجه‌ی دوری یا نزدیکی به آن مدل آزمود. ردیف تنها مدل نیست، و مدت‌هاست که سیطره‌ی بی‌چون‌وچرایش را از دست داده است، مضاف بر اینکه نباید مدل مرجع را به روابط مدال یا توالی مدها و ملودی-مدل‌ها فروکاست. «رد پا» اثری محافظه‌کارانه و مرجع‌گراست، نه به خاطر دوری‌اش از ردیف، که به واسطه‌ی استقبالش از مدل‌های پیشتر آزموده شده‌ی غیر ردیفی.

ترکیب ویژگی‌های تارنوازانه‌ی وزیری، شهرام میرجلالی، و تا حدی ساکت و ظریف را می‌توان در نوازندگی علیانسب بازشناخت. این البته معنایی سبک‌شناسانه دارد، نه اینکه علیانسب از نظر جایگاه و مرتبه‌ی هنری هم‌پای وزیری یا ظریف باشد. محتوایی که علیانسب ارائه می‌کند نیز به نواخته‌های این نوازندگان، به ویژه میرجلالی و ساکت، نزدیک‌تر است؛ هرچند از نظر  پیچیدگی منطق درونی جمله‌پردازی‌ها، به هیچ وجه در سطح نواخته‌های وزیری نیست. قرائت علیانسب از آواز اصفهان، آوازی محبوب برای نوازندگانی چون او، نزدیک به همان قرائت ساده‌سازانه‌ای است که اصفهان را در سطح ملودیک‌اش به مینوری ساده تبدیل می‌کند و در سطح هارمونیک‌اش به چند آرپژ بر مبنای فواصل سوم؛ آرپژهایی که می‌آیند و می‌روند و پیوندی ساختاری با قطعات ندارند. ویرتئوزیته و اصرار بر سرعتی نواختن را که به این‌ها اضافه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که توشه‌ی علیانسب از موسیقی اروپایی، جز همانی نیست که در تاریخ معاصر این موسیقی بارها توسط دیگران برداشته شده است. در نتیجه، نگاه او به سرچشمه‌های خارجی خلق موسیقی در حیطه‌ی موسیقی ایرانی، نگاهی تاریخ‌گذشته و کهنه است. به عبارت دیگر، اگرچه «رد پا» با مفاهیمی چون ردیف و گوشه (به شکل مدرسی آن) و پیش‌درآمد و رنگ و چهارمضراب را چندان سر و کاری نیست، به گونه‌ای دیگر دچار واپس‌گرایی و محافظه‌کاری است.